Państwo z Data wojny Data i miejsce zawarcia Postanowienia traktatu Ziemie przyłączone do. którym RP traktatu RP lub utracone. popadła w. konflikt. Pierwsza połowa XVII w. Szwecja 1600 - 1635 1622 – rozejm w Mittawie Do Szwecji zostają przyłączone Inflanty z RP traci całe Inflanty po. wyjątkiem tzw. Polskich Inflant i rzekę Dźwinę. Dariusz Matelski, Grabież dóbr kultury w wojnach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569–1795), Zakład Poligraficzny GRAFIKA, Poznań 2005. Muszyńska Jadwiga, Zniszczenia wojenne w połowie XVII wieku a gospodarka Rzeczypospolitej, [w:] Wojny północne w XVI-XVIII wieku. W czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, red. Bogusław Dybaś Zrozumieć przeszłość cz.2. Rozdział I Europa i świat w epoce odrodzenia str. 7 - 96 Europa i świat w epoce odrodzenia. Rozdział II „Złoty wiek” Rzeczypospolitej szlacheckiej str. 97 - 164 „Złoty wiek” Rzeczypospolitej szlacheckiej. Rozdział III Europa w XVII wieku str. 165 - 222 Europa w XVII wieku. Rozdział IV Wojny i Co zdecydowało o upadku pierwszej Rzeczpospolitej? Początki kryzysu polskiej państwowości sięgają połowy XVII wieku, i czasów gdy w wyniku wielu czynników zewnętrznych jak i wewnętrznych znacznie osłabła potęga Rzeczpospolitej. W dotychczasowej historii, XVII wiek był najtragiczniejszym stuleciem od początków polskiej 2. 3. Reformacja i kontrreformacja w Polsce. 2. 4. Społeczeństwo i gospodarka Rzeczypospolitej w XVI wieku. 2. 5. Początki Rzeczypospolitej Obojga Narodów. TADEUSZ KOŚCIUSZKO NA CZELE POWSTANIA1. Rosnąca potęga sąsiadów Polski w XVIII wieku.• Austria, Prusy, Rosja zaczęły zagrażać państwu polskiemu, której pozyc sVjXY9y. W XVII wieku oprócz problemów zewnętrznych silne były tarcia wewnętrzne. W kraju rosła antyszlachecka opozycja (mieszczanie, chłopi). Działalność Bohdana Chmielnickiego inspirowała ludność chłopska do wystąpień przeciw szlachcie. Niepokoje opanowały Lubelszczyznę, Podlasie, zaś otwarte powstanie wybuchło w Wielkopolsce, a w 1651 niepokoje na Podhalu wzniecił Aleksander Kostka Napierski (zajęcie zamku w Czorsztynie). Ostatecznie powstania zostały stłumione, a ich prowodyrowie straceni. Wspieranie przez część szlachty innowierczej najeźdźców powodowały falę nietolerancji, która objawiła się między innymi na sejmie w 1658 roku uchwałą wyganiającą z Polski arian, jako najbardziej niebezpiecznych dla jedności państwa „heretyków”. Szlachta obronę kraju zaczęła utożsamiać z obroną wiary katolickiej, co dodatkowo wzmacniało hasło - „Rzeczpospolita przedmurzem chrześcijaństwa”. W 1668 roku sejm ustanowił zakaz porzucania panującej religii katolickiej. Nietolerancja skierowana została także przeciw Żydom, powodując antyżydowskie rozruchy. Już w drugiej połowie XVI wieku sejmy walne rozchodziły się bez podjęcia jakichkolwiek uchwał (1576, 1582, 1585), proces ten nasilał się w następnych dziesięcioleciach. Funkcje sejmu zaczęły przejmować sejmiki ziemskie (głównie w sprawach skarbowych), które łatwo podporządkowywały się magnaterii, szczególnie, że właściciele zrujnowanych wsi i folwarków szukali pomocy u najbogatszych, uzależniając się od niej w coraz większym stopniu (klientela magnacka). W siedemnastowiecznej polityce wewnętrznej najbardziej znamiennym wydarzeniem, zapowiadającym upadek sejmu, było wprowadzenie w 1652 roku zasady liberum veto. Władysław Siciński – poseł upicki – na polecenie Janusza Radziwiłła, protestując przeciwko prolongacji (przedłużeniu) obrad sejmu zgłosił swój sprzeciw, zerwał tym samym obrady i uniemożliwił podjęcie nowych i uprawomocnienie przyjętych uchwał. Sejm wraz z marszałkiem Andrzejem Maksymilianem Fredrą uznał ten precedens, oparty na zasadzie jednomyślności i umożliwiający jednostkowy sprzeciw. Sejm nie mógł odtąd przyjmować uchwał, jeśli choć jeden szlachcic nie wyrazi na to zgody. Zasada liberum veto nazywana była „źrenicą złotej naszej wolności. Kazimierz Obuchowicz o zerwaniu sejmu przez Władysława Sicińskiego w 1652 roku Roku 1652 sejm dnia 26 januara* zaczął się, a według propozycji króla Jmci, materia bezpieczeństwa […]. Więc berestecka wojna koło pospolitego ruszenia, że Kozacy uszli nie rozgromieni, że sami obywatele straże utarczki, a lud niemiecki** tylko stojąc w szyku nie odprawował z ciężarów wojennych i bardzo prywatne rzeczy bawiły wszystek czas izbę poselską […]. Pozwolona była prolongacja*** i już rzeczy ku dobremu końcowi się miały aliści na trzecim dniu prolongowego sejmu, niejakiś Siciński z Upity poseł****, mając za uciążliwy dekret sejmowy, względem podymnego szesnaściorga, które król Jmć słusznie z ekonomii swojej szawelskiej***** i innych być aprobował, a Upita poborami wydając, wielu do skarbu winną została; zaniósł protestacją, że dekret skasowany nie był przeciwko wszystkiemu sejmowi i zaraz z izby zniknął, za Wisłę się przewiózł. I tak pretekstem wolności, że za jednego kontradykcją****** nic się nie stanowi na sejmie, sejm się rozerwał. * Januarius - styczeń. ** Piechota autoramentu cudzoziemskiego (niemiecka). *** Prolongacja – przedłużenie. **** Władysław Siciński – stolnik upicki. ***** Szawle – miasto w powiecie upickim. ****** Kontradykcja – sprzeciw. Po pokoju oliwskim w kraju dało się wyróżnić dwie konkurujące orientacje polityczne. Pierwsza, skupiona wokół dworu, sformułowała w 1668 roku plan reform – wprowadzenie doradczego organu wykonawczego, składającego się z przedstawicieli sejmu i senatu, reformę podatków, ceł i zakładających podejmowanie uchwał większością głosów. Król zakładał także zmianę elekcji na elekcję vivente rege - wybór przyszłego króla za życia panującego. Obóz królewski zbliżał się do dworu francuskiego. Zaniepokojona planami wzmocnienia władzy królewskiej i kierowana obawą przed utratą swoich praw szlachta w polityce zagranicznej pragnęła oprzeć się na sojuszu z Habsburgami. Prohabsburska (procesarska, proaustriacka) grupa możnych skupiona wokół Jerzego Lubomirskiego propagowała hasła „złotej wolności” szlacheckiej. Oba stronnictwa wspierane były darami od popieranych przez nich krajów. Do wzmożenia starć pomiędzy stronnictwami doszło na sejmach w 1661 i 1662 roku, na których plany reform zostały odrzucone. Stronnictwo antykrólewskie zawiązało w obronie szlacheckich praw Związek Święcony, zaś ich przeciwnicy – Związek Pobożny. Oba związki łupiły kraj, ściągając od ludności należności skarbowe. Wojna domowa wybuchła w 1665 roku. Stronnictwem antykrólewskim dowodził, skazany rok wcześniej na banicję, marszałek wielki koronny i hetman polny koronny Jerzy Lubomirski, głoszący hasła obrony „złotej wolności” i „francuskiego spisku”. W 1666 roku odniósł zwycięstwo nad wojskami Jana Kazimierza pod Częstochową i Mątwami. W tymże roku w Łegonicach doszło do kompromisu, a Lubomirski poprosił o przebaczenie króla, który zmuszony został wycofać się z reform państwa. Zakończenie rokoszu Lubomirskiego nie zapobiegło dalszym wewnętrznym konfliktom. W 1668 roku po śmierci królowej Marii Ludwiki abdykuje Jan Kazimierz i wyjeżdża do Francji, pragnąc przekazać władzę kandydatowi popieranemu przez stronnictwo profrancuskie. Sprzeciwiło się temu stronnictwo prohabsburskie wybierając na władcę „króla Piasta” - Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który rządził przez następne cztery lata, przyczyniając się do pogłębienia anarchii w państwie. W 1669 roku sejm koronacyjny nowego władcy zerwano przed upływem kadencji. Wybór w 1669 roku na króla Wiśniowieckiego związanego z Habsburgami spowodował zaostrzenie konfliktu z Turcją. Po podpisaniu haniebnego dla Polski pokoju w Buczaczu w 1672 roku w obronie partii prohabsburskiej zawiązała się konfederacja gołąbska, jednocześnie została zawiązana profrancuska konfederacja szczebrzeszyńska, żądająca detronizacji króla Michała. Zagrożenie tureckie zapobiegło wybuchowi wojny domowej. Na początku 1674 roku po śmierci Wiśniowieckiego, na wieść o zwycięstwie pod Chocimiem wybrano Jana Sobieskiego na nowego władcę. Nowy król został wybrany jako kandydat Francji. Przez dwadzieścia dwa lata panowania Sobieskiego w Rzeczpospolitej ścierały się dwa stronnictwa – pierwsze prohabsburskie (procesarskie) dążyło do pokonania Turcji i odzyskania wpływów na Ukrainie, drugie profrancuskie dążyło do porozumienia z Turcją jako naturalnym wrogiem Austrii. Oba finansowane z zewnątrz uniemożliwiały sobie wzajemnie działanie, prowadząc do dalszego upadku politycznego kraju. Od 1688 roku zaprzestano w Polsce bicia własnej monety (wznowienie działania mennicy narodowej nastąpiło za panowania Stanisława Augusta). System skarbowy w wyniku upadku gospodarczego i kryzysu władzy centralnej nie działał sprawnie – pogłówne płacono w coraz mniejszej wysokości. Hibernę – obowiązek utrzymywania wojska w okresie zimowym w dobrach królewskich i duchownych zamieniono na stały podatek na rzecz armii. W 1691 roku nastąpiła niemal pełna decentralizacja skarbu, a hetmani przy pobieraniu podatku gruntowego omijali podskarbich, co dawało im pole do licznych nadużyć. O kryzysie sejmu polskiego może świadczyć fakt, iż po pierwszym liberum veto coraz częściej zrywano sejmy nawet przed upływem sześciotygodniowej kadencji. W 1688 roku zerwano sejm jeszcze przed wyborem marszałka. Na 44 sejmy zwołane w II połowie XVII wieku aż 15 nie zakończyło obrad, 2 zaś rozeszły się bez podjęcia jakichkolwiek uchwał. Pod koniec panowania Sobieskiego decentralizacja władzy państwowej (decentralizacja suwerenności) nasiliła się. Centralne organy państwowe nie były w stanie wypełniać swych funkcji. Król stawał się jednym z dysponentów władzy. W ostatnich dziesięcioleciach XVII wieku na znaczeniu wciąż zyskiwała oligarchia magnacka, głównie dzięki rozwoju zaciąganych i dowodzonych wojsk, które formalnie królewskie, w rzeczywistości były używane do celów prywatnych. Żaden jednak ród nie był na tyle silny by uzyskać władzę w całej Rzeczpospolitej. Wojska koronne słabiej opłacone posługiwały się przestarzałą bronią, często nieopłacane zawiązywały konfederacje, których celem było zaspokojenie swych roszczeń (najbardziej znana była konfederacja Piotra Baranowskiego, która jeszcze przez rok po zaspokojeniu roszczeń grabiła i paliła wsie oraz miasta). Zmalały także możliwości mobilizacyjne polskiej armii – największa armia zaciężna Rzeczpospolitej (do 1792 roku) liczyła 56 tysięcy ludzi (1659). Do wzrostu anarchii prowadził także niesprawny wymiar sadownictwa, forma egzekwowania wyroków coraz częściej były tzw. zajazdy. Dowiedz się więcej Komentarze artykuł / utwór: Kryzys polityczny państwa polskiego w II połowie XVII wiekuDodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem) Ważne pojęcia: Zygmunt III Waza – król Polski w latach 1587-1632; w 1588 r. pod Byczyną hetman Jan Zamoyski pokonał wojska Maksymiliana Habsburga, którego magnateria wybrała na króla Polski; w latach 1592-1599Zygmunt III połączył Rzeczpospolitą i Szwecję unią personalną; gorliwy katolik i zwolennik kontrreformacji; dążył do wzmocnienia władzy królewskiej w Polsce, co spotkało się z oporem szlachty (rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego w latach 1606-1607); w 1600 r. przyłączył do Polski Estonię obiecaną w pactachconventach, co wywołało wojny polsko-szwedzkie; dążył do przejęcia tronu w Moskwie; poparł Habsburgów udzielając im pomocy w czasie oblężenia Wiednia przez wojska Gabora Bethlena w 1619 r., co wpłynęło na konflikt z TurcjąWojna polsko-szwedzka1600–1611– Szwedzi pod dowództwem króla Karola Sudermańskiego zajęli Inflanty po rzekę Dźwinę; sukcesy hetmana Jana Zamoyskiego i od 1602 r. hetmana Jana Karola Chodkiewicza, który zajął Dorpat, Biały Kamień (1604 r.), a w 1605 r. pokonał Szwedów pod Kircholmem; w 1611 r. na mocy rozejmu Polska odzyskała InflantyWojna polsko-szwedzka1621–1622 – Szwedzi pod dowództwem króla Gustawa II Adolfa zajęli Rygę; na mocy rozejmu w Mitawie Polska utraciła Inflant po rzekę Dźwinę wraz z RygąWojna polsko-szwedzka 1626–1629 – Szwedzi pod dowództwem króla Gustawa II Adolfa uderzyli na Prusy Królewskie i rozpoczęli blokadę Gdańska; w 1627 r. Polacy odnieśli zwycięstwo wbitwie morskiej pod Oliwą; w 1629 r. hetman Stanisław Koniecpolski pokonał Szwedów pod Trzcianą; w1629 r. zawarto rozejm w Starym Targu (Altmarku) – wszystkie porty (bez Pucka, Gdańska iKrólewca) przejęła Szwecja, handel gdański obłożono 3,5% cłem na rzecz Szwecji; Władysław IV Waza wykorzystał zaangażowanie Szwecji w wojnę trzydziestoletnią i zawarł w 1635 r. rozejm w Sztumskiej Wsi (Polska odzyskała wszystko, co utraciła w Altmarku)Potop szwedzki 1655-1660 – w 1655 r. najazd wojsk Karola X Gustawa na Polskę, klęska Polaków pod Ujściem, ugoda w Kiejdanach (Radziwiłłowie poddali się Szwecji), ucieczka króla Jana Kazimierza na Śląsk Opolski; listopad-grudzień 1655 r. oblężenie klasztoru na Jasnej Górze; kontrybucje i wysokie podatki narzucone przez Szwedów spowodowały rozwój partyzantki i podjęcie walki ze Szwedami; w grudniu 1655 r. szlachta zawiązała konfederację w Tyszowcach, król powrócił do Polski; wojna podjazdowa Stefana Czarnieckiego (zwycięstwo pod Warką w 1656 r.); w 1656 r. Jan Kazimierz złożył śluby lwowskie(obiecał poprawić położenie ludu iumocnić katolicyzm); traktat w Radnot 10 grudnia 1656 r. – była to próba rozbioru Polski między Szwecję, Brandenburgię, Radziwiłłów, Siedmiogród, Ukrainę; 1657 r. najazd księcia Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego na ziemie polskie; Polskę poparła Dania i Habsburgowie w obawie przed nadmiernym wzrostem potęgi Szwecji; 1657 r. traktaty welawsko-bydgoskie;3 maja 1660 r. pokój w Oliwie: potwierdzał przynależność Inflant do Szwecji, Szwedzi mieli zwrócić Polsce zagarnięte łupy, Szwecja gwarantowała wolność handlu na Bałtyku, Jan Kazimierz zrzekł się prawa do tronu w Szwecji, potwierdzono traktaty welawsko-bydgoskie Traktaty welawsko-bydgoskie – 1657 r.; elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern zgodził się na odstąpienie od Szwecji i poparcie Polski, Polska zrzekła się prawa do lenna pruskiego, elektor uzyskał: prawo przemarszu wojsk brandenbursko-pruskich przez Prusy Królewskie, w lenno ziemię lęborsko-bytowską, obietnicę przekazania Elbląga oraz Drahimia (na ostatni warunek sejm polski się nie zgodził, elektor i tak zajął Drahim w 1668 r.), w razie wygaśnięcia dynastii Hohenzollernów Prusy Książęce miały powrócić do PolskiJan Karol Chodkiewicz – hetman wielki litewski; uczestnik wojen ze Szwecją (zwycięstwo pod Kircholmem w 1605 r.), Moskwą i Turcją; na czele wojsk królewskich stłumił bunt Zebrzydowskiego (bitwa pod Guzowem w 1607 r.); zmarł podczas oblężenia Chocimia w 1621 Koniecpolski – żył w latach 1591–1646, najwybitniejszy wódzi hetman wielki koronny w XVII w.; był najmłodszym hetmanem, ponieważ w wieku 27 lat otrzymał buławę hetmana polnego koronnego; w bitwie pod Cecorą dostał się do niewoli tureckiej; zwycięsko dowodził w bitwach ze Szwedami pod Hamersztynem (dziś Czarne; 1627 r.) i Trzcianą (1629 r.) oraz z Tatarami pod Ochmatowem (1644 r.); był najbogatszym magnatem, zamków w Podhorcach i Brodach, 170 miast i miasteczek oraz 740 wsiDymitriady – w 1598 r. w Rosji rozpoczął się kryzys zwany „Wielką Smutą” po śmierci ostatnich Rurykowiczów: Iwana IV Groźnego i Fiodora; przejęcie władzy przez bojara Borysa Godunowa, przeciwko któremu wystąpili bojarzy i chłopi orazDymitr Samozwaniec, którypodawał się za cudownie ocalałego syna Iwana IV i uzyskał pomoc magnatów polskich; w 1604 r. przy pomocy wojsk magnackich wyruszył na Moskwę (tzw. dymitriada); po śmierci Godunowa w 1605 r. zajął Moskwę i został carem; po zabójstwie Dymitra Samozwańca I w 1606 r. carem został bojar Wasyl Szujski, któremu zagroził Dymitr Samozwaniec II, zajmując część Rosji bez Moskwy; w 1609 r. Wasyl Szujski zawarł układ ze Szwecją, co wpłynęło na decyzję o rozpoczęciu przez Polskę wojny z RosjąWojna polsko-rosyjska 1609-1634- –Zygmunt III Waza dążył do zajęcia tronu w Moskwie i rozbicia sojuszu cara Wasyla Szujskiego ze Szwecją,z którą Polska prowadziła w tym czasie wojnę o Inflanty; 4 lipca 1610 r. zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego pod Kłuszynem nad armią rosyjsko-szwedzką; ugoda moskiewska: Rosja nie traciła ziem, Władysław Wazamiał otrzymać tron w Moskwie i przejść na prawosławie, a szlachta rosyjska miała dostaćprzywileje;Zygmunt III odrzucił te warunki; powstanie narodowe wRosji przeciw Polakom; w 1613 r. nowym carem został Michał Fiodorowicz Romanow; w 1617 r. Polacy podjęli próbę wkroczenia do Moskwy, zakończoną rozejmem wDywilinie w 1618 r. (obowiązywał od 1619 r.) – do Rzeczpospolitej włączonoziemię smoleńską, siewierską i czernihowską; w 1632 r. Rosjanie rozpoczęli oblężenie Smoleńska, odsiecz Władysława IV Wazy zakończyła się kapitulacją Rosjan i pokojem wPolanowie w1634 r. –Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu wMoskwie za odszkodowanie pieniężne, przy Polsce pozostały ziemie:smoleńska, siewierska i czernihowskaWojna polsko-rosyjska 1654-1667 – w 1654 r. ugoda Kozaków z Rosją w Perejasławiu oddająca Ukrainę pod władanie cara wywołała wojnę polsko-rosyjską; armie rosyjskie wkroczyły na Litwę i na Ukrainę; w 1655 r. zwycięstwo wojsk polsko-tatarskich pod Ochmatowem; w czasie „potopu” szwedzkiego Rosjanie wycofali się z Rzeczypospolitej, ale po unii w Hadziaczu wystąpili przeciwko Janowi Wyhowskiemu i wznowili wojnę z Polską w 1660 r. –wojska polsko-litewskie wygrały pod Połonką i Cudnowem, ale nie potrafiono wykorzystać sukcesu; wojnę zakończył rozejm w Andruszowie w 1667 r. – do Rosji włączono ziemię smoleńską, siewierską, czernihowską, wschodnią część Ukrainy z Kijowem i Zaporożem; warunki rozejmowe potwierdził pokój w Moskwie w 1686 Żółkiewski – znakomity wódz, hetman wielki koronny i kanclerz wielki koronny; uczestniczył w wyprawach na Mołdawię i Wołoszczyznę; walczył z Kozakami i Szwedami; pokonał wojska rosyjsko-szwedzkie w bitwie pod Kłuszynem i zajął Moskwę w 1610 r., co opisał w pamiętniku „Początek i progres wojny moskiewskiej”; zginął pod Cecorą w 1620 polsko-turecka 1620-1621 – wyprawa hetmana Stanisława Żółkiewskiego do Mołdawii; pod Cecorą w 1620 r. armia polska spotkała się z wojskami turecko-tatarskimi, wśród Polaków wybuchła panika i chaos, śmierć hetmana na polu walki; uderzenie Turcji na pogranicze nad Dniestrem, obrona Polaków w twierdzy Chocim pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza i hetmana kozackiego Piotra Konaszewicza Sahajdacznego; 9 października 1621 r. pod murami twierdzy podpisano pokój – obie strony zobowiązały się powstrzymywać najazdy swoich poddanych Kozaków i Tatarów, wMołdawii sułtan miał powoływać hospodarów przychylnych RzeczpospolitejWojna polsko-turecka 1672-1676 – hetman kozacki Piotr Doroszenko uznał się lennikiem Turcji, Polska była w tym czasie osłabiona licznymi wojnami i wewnętrznymi walkami stronnictw, stąd w 1672 r. atak Turcji i zajęcie Kamieńca Podolskiego; rozejm w Buczaczu (Polska utraciła województwa: podolskie, bracławskie, resztki kijowskiego oraz miała zapłacić haracz); sejm uchwalił podatek na armię i nie uznał hańbiącego rozejmu; w 1673 r. zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem, którego nie wykorzystano, ponieważ szlachta udała się na wolną elekcję po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego; w 1675 r. ponowny atak wojsk tureckich na ziemie polskie; 1676 r. rozejm w Żurawnie (potwierdzał włączenie Podola i Ukrainy do Turcji)Władysław IV Waza – król Polski w latach 1632-1648; zwolennik budowy floty (port Władysławowo); za jego panowania zamknięto akademię ariańską w Rakowie, elektor Fryderyk Wilhelm został uznany księciem Prus (1641 r. ostatni hołd lenny z Prus), Rzeczpospolita osiągnęła największy w swojej historii zasięg terytorialny (ok. 990 tys. km2); w 1610 r. został wybrany przez bojarów carem Rosji pod warunkiem przejścia na prawosławie, ale ugodę moskiewską odrzucił jego ojciec Zygmunt III Waza; był zwolennikiem wojny z Turcją, do której chciał pozyskać Kozaków zaporoskichKozaczyzna – Kozacy wywodzili się ze zbiegłych chłopów polskich i rosyjskich, ludności ukraińskiej, zubożałej szlachty i mieszczan; zasiedlali tereny nad Dnieprem; zagrożeni przez Tatarów organizowali się na wzór wojskowy na czele z atamanami; zajmowali się rolnictwem, łowieniem ryb, rozbojem, organizowali zbrojne „chadzki” (najazdy) na ziemie Tatarów i Turcji; Zygmunt August i Stefan Batory utworzyli oddziały Kozaków rejestrowych (ok. 500 osób) do obrony granicy Polski za żołd i wolność osobistą; dążenie Kozaków do zwiększenia rejestru, ponieważ pozostali traktowani byli przez magnaterię jak chłopi pańszczyźniani; na przełomie XVI/XVII w. organizowano różne powstania kozackie (np. Krzysztofa Kosińskiego, Semena Nalewajki)Piotr Konaszewicz Sahajdaczny – jeden z najwybitniejszych hetmanów kozackich; był zwolennikiem zwiększenia rejestru kozackiego oraz współpracy z Rzeczpospolitą; brał udział w wojnie z Rosją oraz wspierał hetmana Jana Karola Chodkiewicza w czasie oblężenia twierdzy Chocim w 1621 Chmielnickiego – w 1648 r. zwycięstwo Kozaków nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem(do niewoli wzięto hetmanów Mikołaja Potockiego i Marcina Kalinowskiego), pod Piławcami (szlachta polska uciekła z pola walki na wieść o zbliżających się wojskach tatarskich Tuhaj-beja); w1649 twierdzy Zbaraż, wktórej zamknęła się załoga polska pod dowództwem Jeremiego Wiśniowieckiego; pod Zborowem wojska pod wodzą Jana Kazimierza zostały osaczone i tam zawarto ugodę: Bohdan Chmielnicki otrzymał buławę hetmańską i władzę na terenie województw: kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego, zwiększono rejestr do 40 tysięcy; tego kompromisu nie przestrzegała żadna ze stron, stąd wznowienie wojny w 1651 r. – klęska Kozaków pod Beresteczkiem i ugoda wBiałej Cerkwi (ograniczono teren autonomii Kozaków, zmniejszono rejestr do 20 tysięcy); w 1652 r. klęska armii polskiej dowodzonej przez hetmana Marcina Kalinowskiego pod Batohem; 1653 r. zaskoczenie armii polskiej pod dowództwem króla Jana Kazimierza przez oddziały Chmielnickiego pod Żwańcem – na krótko powrócono do ugody zborowskiej z 1649 r.; w 1654 Kozaków z Rosją w Perejasławiu oddająca Ukrainę pod władanie cara wywołała wojnę polsko-rosyjską; próby rozbioru Polski w czasie „potopu” – traktat w Radnot w 1656 r. przyznawał Chmielnickiemu Ukrainę; nowy hetman kozacki Jan Wyhowskizawarł w 1658 r. ugodę wHadziaczu: miało powstać Księstwo Ruskie (województwa kijowskie, bracławskie, czernihowskie) pod wodzą hetmana z własnymi urzędami, trybunałem i armią, starszyzna kozacka miała otrzymać miejsce wparlamencie Rzeczpospolitej (była to ideaRzeczpospolitej Trojga Narodów); powstanie przeciw Wyhowskiemu iPolakom, wznowienie przez Rosję wojny z Polską Bohdan Chmielnicki – pisarz i hetman wojsk zaporoskich, przywódca powstania kozackiego; zorganizował nieudaną wyprawę na Mołdawię; w 1654 r. zawarł układ z Rosją, a w 1656 r. na mocy traktatu w Radnot, w którym planowano rozbiór Polski, miał otrzymać władzę na UkrainieStefan Czarniecki – wybitny wódz, hetman polny koronny; walczył ze Szwecją, Rosją, Tatarami i Kozakami; w czasie „potopu" szwedzkiego organizował wojnę podjazdową, a jego największym sukcesem było pokonanie Szwedów pod Warką w 1656 r.; walczył ze swoimi wojskami przeciwko Szwecji na terytorium DaniiJan Kazimierz – król Polski w latach 1648-1668; okres jego panowania to pasmo wojen Polski z sąsiadami i walk wewnętrznych oraz wzrost znaczenia magnaterii; w 1652 r. poseł Władysław Siciński po raz pierwszy zerwał sejm przez użycie liberum veto; w latach 1665-1666 miał miejsce rokosz Jerzego Lubomirskiego (pokonanie wojsk królewskich pod Mątwami); król próbował wprowadzić szereg reform, ale opozycja je skutecznie powstrzymywała; zniechęcony abdykował w 1668 r. i wyjechał do FrancjiMichał Korybut Wiśniowiecki – król Polski w latach 1669-1673; swój wybór na króla zawdzięczał idei wyboru „Piasta” na tron; przeciwko jego rządom zawiązała się opozycja tzw. malkontentów, do której należał hetman Jan SobieskiJan III Sobieski – marszałek wielki koronny, hetman wielki koronny, król Polski w latach 1674-1696; zwany Lwem Lechistanu i Obrońcą Wiary; uczestnik wojen ze Szwecją, Rosją, Turcją; o wiktorii wiedeńskiej w 1683 r. powiedział: przybyłem, zobaczyłem, a Bóg zwyciężył;w 1675 r. zawarł w Jaworowiesojusz z królem Francji Ludwikiem XIV, ale zagrożony utratą tronu podpisał układ z Habsburgami w 1683 r.; autor Listów do MarysieńkiWielka odsiecz wiedeńska – 12 września 1683 r. połączone siły polskie pod dowództwem Jana III Sobieskiego, cesarskie (Leopolda I) i książąt Rzeszy pokonały pod Wiedniem wojska wezyra Kara Mustafy; zawiązanie Świętej Ligi w 1684 r. (papiestwo, Austria, Wenecja, Polska, od 1686 r. Rosja); długoletnie wojny z Turcją zakończyłpokój w Karłowicach w 1699 r. – Rzeczpospolita odzyskała utracone tereny województw podolskiego, bracławskiego i kijowskiego, do Austrii włączono Węgry i Siedmiogród, Rosja zajęła Azow, Wenecja otrzymała Dalmację i Moreę (Peloponez)Kryzys Rzeczpospolitej w XVII w. – skutki wojen: ogromne straty ludności (np. po „potopie” szacowano straty na 30-35%), wyniszczenie ziem, agraryzacja miast, chaos monetarny, głód i epidemie, zmniejszenie eksportu zboża, upadek wsi i folwarków szlacheckich, wzrost znaczenia latyfundiów magnackich; utrata ziem (Inflant, ziemi smoleńskiej, siewierskiej, czernihowskiej, Ukrainy z Kijowem i Zaporożem oraz utrata lenna pruskiego); wzrost znaczenia oligarchii magnackiej spiskującej przeciw królom elekcyjnym; rozwój kontrreformacji (np. wygnanie arian z Polski w 1658 r.); upadek polityczny Rzeczpospolitej szlacheckiej; utrata pozycji nad Bałtykiem; wzrost znaczenia sąsiadów Polski; słabość armii polskiej oraz parlamentu (liberum veto); po zwycięstwie nad muzułmańską Turcją Polskę nazywano „przedmurzem chrześcijańskiej Europy”Barok w Polsce – epoka w kulturze w latach 1590– do ok. 1760; na barok w Polsce wpływ wywarł Kościół katolicki, zwłaszcza zakon jezuitów (szkolnictwo) oraz mecenat władców i magnaterii; literatura: Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki), Wacław Potocki (Wojna chocimska), Jan Andrzej Morsztyn (poezja), Jan Sobieski (Listy do Marysieńki); nauka – Jan Brożek (matematyka), Jan Heweliusz (astronomia), Kasper Niesiecki (heraldyka); rzeźba – kolumna Zygmunta w Warszawie; malarstwo – Tomasz Dolabella; portrety trumienne; architektura –wzorem był kościół IlGesú w Rzymie – w Polsce kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, zespoły kalwaryjne (Kalwaria Zebrzydowska); barokizacja kościołów (kościołom gotyckim nadawano wystrój barokowy); barok dworski –przebudowano Zamek Królewski w Warszawie,zamki magnackie: Wilanów, Łańcut, Krzyżtopór w UjeździeSarmatyzm – ideologia szlachty polskiej odwołująca się do starożytnego plemienia Sarmatów, z których miała wywodzić się szlachta; propagowanowzór cnót obywatelskich, złotą wolność szlachecką, ideały życia ziemiańskiego, gloryfikowano prawa i zwyczaje Rzeczpospolitej, głoszono przekonanie o wyższości polskiej szlachty oraz niechęć do wszystkiego co obce (z wyjątkiem wpływu Orientu na modę); sarmatyzm uznawał Rzeczpospolitą za przedmurze chrześcijańskiej Europy Ważne daty: 1588 r. – bitwa pod Byczyną – hetman Jan Zamoyski pokonał wojska Maksymiliana Habsburga1600 r. – przyłączenie do Polski Estonii; początek wojen ze Szwecją1604 r.– początek tzw. dymitriad27 września 1605 r. – bitwa pod Kircholmem – zwycięstwo husarii polskiej pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza w starciu z wojskami szwedzkimi1606-1607 – rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego; pokonanie wojsk rokoszan przez wojska królewskie pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza i Stanisława Żółkiewskiego w bitwie pod Guzowem w 1607 lipca 1610 r. – bitwa pod Kłuszynem – zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego nad armią rosyjsko-szwedzką; ugoda moskiewska1618 r. – rozejm polsko-rosyjski w Dywilinie1620 r. – bitwa pod Cecorą, klęska armii polskiej w starciu z wojskami turecko-tatarskimi, śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego9 października 1621 r.– pokój polsko-turecki podpisany pod murami twierdzy Chocim1622 – rozejm polsko-szwedzki w Mitawie – Polska utraciła Inflant po rzekę Dźwinę wraz z Rygą1627 r.– pokonanie armii szwedzkiej przez Polaków w bitwach pod Hamersztynem (Czarne) i wbitwie morskiej pod Oliwą1629 r.– hetman Stanisław Koniecpolski pokonał Szwedów pod Trzcianą26 września 1629 r. – rozejm w Starym Targu (Altmarku) – wszystkie porty (bez Pucka, Gdańska iKrólewca) przejęła Szwecja, handel gdański obłożono 3,5% cłem na rzecz Szwecji1634 r. – pokój polsko-rosyjski w Polanowie12 września 1635 r. – rozejm polsko-szwedzki w Sztumskiej Wsi – Polska odzyskała wszystko, co utraciła w Altmarku1648 r.– zwycięstwo Kozaków nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniempod Piławcami1649 r. – oblężenie twierdzy Zbaraż, ugoda zborowska z Bohdanem Chmielnickim1651 r.– klęska Kozaków pod Beresteczkiem i ugoda w Białej Cerkwi1652 r. – poseł Władysław Siciński (za namową Janusza Radziwiłła) przez użycie liberum veto zerwał sejm1654 r. – ugoda Kozaków z Rosją w Perejasławiu1655-1660 – potop szwedzki1655 r. – klęska wojsk polskich pod Ujściem, ugoda w Kiejdanachlistopad-grudzień 1655 r. – oblężenie Jasnej Góry, obrona klasztoru pod kierunkiem przeora Augustyna Kordeckiego29 grudnia 1655 r. – konfederacja w Tyszowcach – podjęcie przez szlachtę walki z wojskami szwedzkimi10 grudnia 1656 r. – traktat w Radnot – próba rozbioru Polski między Szwecję, Brandenburgię, Radziwiłłów, Siedmiogród, Ukrainę (Chmielnickiego)1657 r. –najazd księcia Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego na ziemie Polski1657 r. – traktaty welawsko-bydgoskie – Polska zrzekła się prawa do lenna pruskiego1658 r. – ugoda wHadziaczu – idea Rzeczpospolitej Trojga Narodów złożonej z Korony Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Księstwa Ruskiego3 maja 1660 r. – pokój w Oliwie kończący „potop szwedzki”1660 r. – wojska polsko-litewskie pokonały Rosjan pod Połonką i Cudnowem1665-1666 – rokosz Jerzego Lubomirskiego (pokonanie wojsk królewskich pod Mątwami)1672 r.– zajęcie przez wojska tureckie Kamieńca Podolskiego; rozejm polsko-turecki w Buczaczu (Polska utraciła Podole, Bracławszczyznę i część Kijowszczyzny oraz miała zapłacić haracz)1673 r.– zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem nad wojskami tureckimi1676 r. – rozejm polsko-turecki w Żurawnie12 września 1683 r. – wielka odsiecz wiedeńska1686 r. – pokój polsko-rosyjski podpisany w Moskwie przez Krzysztofa Grzymułtowskiego1699 r. – pokój w Karłowicach pomiędzy Turcją a państwami tworzącymi Ligę Świętą "Powyższy materiał został opracowany przez Przeczytanie i zapamiętanie tych informacji ułatwi Ci zdanie klasówki. Pamiętaj korzystanie z naszych opracowań nie zastępuje Twoich obecności w szkole, korzystania z podręczników i rozwiązywania zadań domowych." Kryzys XVII w. – ogół zjawisk gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturowych charakteryzujących stulecie ok. 1620–1720 jako okres regresu lub stagnacji, a jednocześnie przemian zwiastujących przechodzenie do kapitalizmu w warunkach feud. stosunków społ.; termin wprowadzony 1954 przez E. Hobsbawma; wśród tych zjawisk wymienia się zwł.: przesuwanie się ośrodków dominacji gosp. z pd. zachodu ku północy (do Anglii i Niderlandów); przyspieszoną akumulację kapitału w przemyśle (system nakładczy), handlu i gospodarce kolonialnej; jednoczesne nasilanie się stosunków feudalnych we wschodnich Niemczech, Polsce, Czechach i częściowo na Węgrzech (tzw. wtórne poddaństwo, zwiększona pańszczyzna); zmniejszenie się dopływu srebra z Ameryki, oddziałujące szczególnie negatywnie na kraje słabsze gospodarczo (kryzys monetarny, spadek obrotów towarowych); kryzys struktur państw., zwłaszcza w Anglii, we Francji, w Niderlandach i na Płw. Iberyjskim (nasilenie się antagonizmów między grupami rządzącymi a aspirującymi do władzy ziemiaństwem i mieszczaństwem); stały wzrost wydatków państw. na wojny i wojsko oraz liczne konflikty zbrojne (zwłaszcza wojna trzydziestoletnia 1618–48). Szczególnie ostre formy przybrał kryzys w Rzeczypospolitej, a jego najważniejszymi objawami były: regres gospodarki rolnej — spadek plonów, wzrost pańszczyzny, zmniejszanie się gospodarstw chłopskich, wielki rozrost latyfundiów, ograniczenie eksportu zboża i wołów; upadek miast — katastrofalny kryzys monetarny, upadek rzemiosła, utrata zach. rynków zbytu i dogodnych warunków handlu zagranicznego; kryzys państwa i społeczeństwa — utrwalenie się archaicznej, feudalnej struktury społecznego i anarchicznego aparatu państwowego, decentralizacja władzy, „złota wolność szlachecka”, anarchia polityczna, anachroniczny system podatkowy, który pociągnął za sobą upadek siły militarnej kraju. Oznaki wyjścia z kryzysu pojawiły się w Polsce dopiero w 2. połowie XVIII w. Bibliografia: Geneza nowożytnej Anglii, red. A. Mączak, Warszawa 1968. J. Topolski, Gospodarka polska a europejska w XVI–XVII wieku, Poznań 1977. Crisis in Europe, 1560–1660. Essays from „Past and Present”, red. T. Aston, London 1965. M. Hroch, J. Petráň, 17. století — krize feudální společností?, Praha 1976. Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN. XVII wiek - kolonizacja, wyniszczające wojny, rozwój nauki i kultury XVII wiek - kolonizacja, wyniszczające wojny, rozwój nauki i kultury Wiek XVIII (zakres czasowy od 1600 do 1699 roku) stanowi epokę wojen o podłożu religijnym, które wyniszczyły Europę. Wojna trzydziestoletnia w Niemczech, następnie wojna francusko-hiszpańska i wojna północna wyniszczyły Niemcy i Polskę. Na czoło w Europie wysuwają się władcy Francji i Szwecji. Jednocześnie było to okres baroku i ogromnego rozkwitu sztuki, kiedy to tworzą najwybitniejsi malarze i powstają największe zabytki sztuki i architektury. Poznaj głównie wydarzenia i daty tego okresu i ciekawostki historyczne. XVII wiek- zakres czasowy i charakterystyka epoki Najważniejsze procesy historyczne w XVII wieku - epoka kolonializmu Wiek XVII obejmuje zakres czasowy od 1600 do 1699 roku. W tym czasie Hiszpania i Portugalia, które opanowały Amerykę Południową, przestają się liczyć jako potęgi kolonialne. Do walki o kolonie przystępują Francja, Niderlandy i Anglia, które działają nie na zasadzie podbojów, lecz zdobyczy ekonomicznych, przez kompanie handlowe i zakładanie ośrodków na wybrzeżach. Holendrzy działają u wybrzeży Afryki i na Oceanie Indyjskim. Zaczyna się masowy handel niewolnikami, schwytanymi w Afryce, który umożliwi stworzenie w Ameryce wielkich plantacji. Dochodzi do kilku wojen morskich, w wyniku których Holendrzy ustępują miejsca Anglikom. Anglicy kolonizują Amerykę Północną, zaś Francuzi Kanadę i Luizjanę. Oba państwa rozpoczynają ekspansję w Indiach. W tym czasie Imperium Rosyjskie prowadzi ekspansję na wschód. Drogą ekspedycji badawczych, zakładania kolonii oraz walk zbrojnych, imperium rozszerzyło się na Syberię i do rzeki Amur i Morza Ochockiego. XVII wiek - społeczeństwo i gospodarka Na początku XVII wieku następuje ochłodzenie klimatu, które powoduje dużą śmiertelność i spadek popytu. Dochodzi do kryzysu i krachu na giełdzie w Amsterdamie. Nadmiar pieniądze jest inwestowany w wojny i handel kolonialny. W tym okresie pojawiają się takie wynalazki ekonomiczne, jak pieniądze papierowe, listy kredytowe i coś w rodzaju dowodu tożsamości. W Europie utraciły znaczenie kraje południowe oraz księstwa niemieckie. Głównymi ośrodkami gospodarczymi stały się Anglia, Francja, Niderlandy oraz Brandenburgia. Ochłodzenie i ciężka sytuacja gospodarcza mają wpływ na nasilenie procesów czarownic. Do największych polowań na czarownice dochodzi na początku XVII wieku. Zaś w 1692 ma miejsce słynny proces czarownic w Salem (Massachusetts). Sztuka i cywilizacja XVII wieku - najważniejsze zabytki i wynalazki Z tego okresu pochodzą osiągnięcia takich twórców, jak: William Shakespeare, Molier, Jean de la Fontaine i Cervantes. Jest to również epoka kiedy święci triumfy sztuka malarska. Odkryto, że obrazy na płótnie są bardziej praktyczne niż freski, gdyż można je przenosić. Sztuka na świecie wzbogaca się o takich mistrzów jak: Caravaggio, Peter Paul Rubens, Rembrandt i Jan Vermeer. Powstały na świecie takie zabytki, jak plac św. Piotra w Rzymie, Wersal i Tadź Mahal. Wybitne osiągnięcia w dziedzinie nauk zanotowali Galileusz, Kepler, Pascal. Pojawiły się również ciekawe wynalazki. W Europie upowszechniły się sztućce. Źródła historyczne podają takie ciekawostki, jak to, że widelec Henryk Walezy przywiózł z wydarzenia i daty w Europie i na świecie Wiek XVII stanowi okres, w którym w Europie rządzą królowie absolutni. We Francji panuje król słońce, Ludwik XIV. Jednak monarchia absolutna zaczyna się kruszyć. W Anglii rody możnowładców rozpoczynają walkę z dynastią Stuartów, która stara się wprowadzić absolutyzm. Dochodzi do pierwszego w Europie skazania na śmierć pomazańca bożego. Po krwawych rządach dyktatury wojskowej Cromwella, wracają królowie z dynastii Stuartów. Druga połowa XVII wieku była okresem tragicznym dla Anglii, gdyż w Londynie wybuchła zaraza, a miasto strawił pożar. Po bezpotomnej śmierci Karola II Stuarta doszło do walk o tron, tzw. chwalebnej rewolucji. Anglicy nie chcieli władcy katolika, jakim był brat króla, Jakub, dlatego powołali na tron Wilhelma Orańskiego, zaś Jakub II zbiegł na kontynent. Jeszcze do końca XVIII wieku odbywać się będą krwawe powstania i rebelie jakobitów, czyli zwolenników Jakuba. W 1689 roku w Anglii wydano Deklarację Praw, która znacznie ograniczyła rolę władcy i czyniła Anglię monarchią parlamentarną. W XVII wieku odbywała się pierwsza w historii wojna obejmująca całą europę. W wojnie trzydziestoletniej (1616 - 1648) księstwa niemieckie walczyły z dynastią Habsburgów, przeciwnikami protestantyzmu. Faktycznie jednak, w wojnie tej brały udział wszystkie kraje europejskie, zmagające się o hegemonię w Europie. Jej kontynuacją była wojna francusko-hiszpańska. Skutkiem konfliktu było znaczne osłabienie księstw niemieckich oraz ogromne straty w ludziach. Szacuje się, że w wojnie tej zginęło 8 milionów ludzi. Habsburgowie przegrali w Niemczech, lecz umocnili swoją pozycję w Czechach i na Węgrzech. Państwami, które wyszły zwycięsko i umocniły swoją pozycję w Europie były: Francja, Szwecja i Brandenburgia. Epoka XVII wieku w Polsce - najważniejsze daty, wydarzenia i ciekawostki W XVII wieku, w Polsce rządzi dynastia Wazów oraz dwaj rodzimi królowie, z których Michał Wiśniowiecki został uznany za najgorszego króla Polski, zaś Jan Sobieski, za jednego z najlepszych. Jest to epoka, w której Polskę rujnują wojny północne, wojny z Turcją i powstanie Chmielnickiego. W tym wieku mają miejsce największe polskie zwycięstwa w bitwach: 1605 - pod Kircholmem w wojnie polsko-szwedzkiej,1610 - pod Kłuszynem w wojnie polsko-rosyjskiej,1627 - pod Oliwą, bitwa morska ze Szwedami,1673 - pod Chocimiem w wojnie polsko-tureckiej,1683 - pod Wiedniem z Turkami. Działają najwybitniejsi polscy wodzowie i hetmani jak: Jan Karol Chodkiewicz,Jeremi Wiśniowiecki,Stanisław Żółkiewski,Jan Sobieski,Stefan Czarnecki. Wojsko polskie składa się w tym czasie głównie z konnicy. Do walki stają wojska zaciężne oraz pospolite ruszenie szlachty. Triumfy święci polska ciężka jazda, czyli husaria, która przyczyniła się do zwycięstwa w bitwie pod Wiedniem. Husaria zanika z końcem wieku z powodu ogromnych kosztów uzbrojenia i wyszkolenia konia oraz upowszechniania się broni palnej. Dynastia Wazów wciąga Polskę w wojny ze Szwecją i Rosją. Korzystając z okresu tzw. wielkiej smuty, czyli bezkrólewia i głodu w Rosji, odbywają się tzw. dymitriady, czyli próby osadzenia samozwańców na tronie carów Rosji. Ostatecznie rosyjskie rody bojarskie oferują koronę Władysławowi IV, na co nie zgadza się Zygmunt Waza. Ostatecznie Polacy zostają wygnani z Kremla. Do dziś historycy zastanawiają się, czy decyzja króla była słuszna i czy było możliwe utworzenie Rzeczpospolitej Trojga Narodów. Efektem wojen północnych był najazd Szwedów, tze. potop szwedzki (1655–1660), z którym zbiegło się powstanie Chmielnickiego na Ukrainie (1648–1657). Polskie rody arystokratyczne byly gotowe uznać Karola X Gustawa za króla Polski. Jednak Szwedzi zamierzali przede wszystkim złupić Polskę i praktycznie zrównali kraj z ziemią. Skala grabieży i zniszczenia była tak ogromna, że skutki tego odczuwamy do dziś. Efektem wojen północnych oraz zaniedbania polskich królów stało się uniezależnienie Księstwa Prus od Polski. Prusy łączą się z Brandenburgią drogą małżeństw dynastycznych i tworzą Królestwo Prus, które w kolejnym wieku stanie się potęgą militarną i przystąpi do rozbioru Polski. Największe osiągnięcia Polski w tym czasie, to wygnanie Szwedów i rozgromienie Turków pod Wiedniem, dzięki czemu Europa została obroniona przed jarzmem tureckim. Liczba wyników dla zapytania 'kryzys rzeczypospolitej w xvii wieku': 10000+ Wojny w XVII wieku Sortowanie według grupwg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku Kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku Znajdź słowowg Bprzech Klasa 6 Historia przywódcy walk w XVI/XVII wieku Połącz w parywg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku POJĘCIA- Rzeczpospolita w XVII wieku Odkryj kartywg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku Przyczyny wojen ze Szwecją w XVII wieku O rety! Krety!wg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku Przyczyny wojen z Rosją w XVII wieku O rety! Krety!wg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku Przyczyny wojen z Turcją w XVII wieku O rety! Krety!wg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku Straty terytorialne w skutek wojen w XVII wieku Znajdź paręwg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku Władcy elekcyjni Koło fortunywg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją Koło fortunywg Olap28 Klasa 6 Historia walki w XVII wieku Piastowie na tronie polskim Sortowanie według grupwg Olap28 Klasa 6 Historia Polski walki w XVII wieku Bitwy z wojen Rzeczypospolitej w XVII wieku Podziel na kategoriewg Aleksandra180 Klasa 6 Historia wojny w XVII wieku Połącz w parywg Beatahero Klasa 4 Historia Wojny w XVII wieku Sortowanie według grupwg Magdawojtkowiak Klasa 4 Rzeczpospolita w XVII wieku. Teleturniejwg Akowalcze2017 Klasa 6 Historia Wojny Rzeczpospolitej w XVII wieku. Teleturniejwg Asiaszczerkowska Klasa 6 Historia Europa w XVII wieku. Odkryj kartywg Stepskit Liceum Technikum Historia wojny w XVII wieku Sortowanie według grupwg Beatahero Klasa 4 Historia Kryzys RP w XVIII wieku O rety! Krety!wg Olap28 Klasa 6 Historia Rzeczpospolita w XVII wieku Połącz w parywg Idranka23 Klasa 6 Historia Wojny w XVII wieku Połącz w parywg Mag647 wojny w XVII wieku Połącz w parywg Materialykb Europa w XVII wieku Krzyżówkawg Ppetrykow Liceum Historia Europa w XVII wieku Koło fortunywg Olivka78 Technikum Historia Rzeczypospolita w XVII wieku Krzyżówkawg Aleksandra180 Klasa 6 Historia Rzeczpospolita w XVII wieku Testwg Historiasp1 Klasa 6 Historia Wojny w XVII wieku Sortowanie według grupwg Mag647 Wojny w XVII wieku Teleturniejwg Monikamleczkopo Polska w XVII wieku Koło fortunywg Historiaam1 Technikum Kryzys Rzeczypospolitej Testwg Romualdtubis Klasa 6 Historia Kryzys Rzeczypospolitej Labiryntwg Suchymaniak123 Klasa 6 Historia Polska w XVII wieku Koło fortunywg Myszka2d Technikum Historia Wojny w XVII wieku Sortowanie według grupwg Makor3 Klasa 6 Historia Gospodarka Rzeczypospolitej w 16 Wieku Testwg Moscicki Klasa 6 Historia Kryzys Rzeczypospolitej Połącz w parywg U74190048 Klasa 6 Kryzys Rzeczypospolitej klasa 6 Testwg Sewrukhalina Klasa 6 Historia Kryzys Rzeczypospolitej Koło fortunywg Patrycjapluzins Klasa 6 Historia Rzeczpospolita w XVII wieku - POSTACIE Połącz w parywg Trawa4567 Klasa 8 Historia Rzeczpospolita w XVII wieku - POSTACIE Połącz w parywg Trawa4567 Klasa 6 Historia Kryzys Rzeczypospolitej O rety! Krety!wg Suchymaniak123 Klasa 6 Historia Wojny w XVII wieku - podsumowanie. Sortowanie według grupwg Iwawozniak Wojny RP w XVII wieku Rysunek z opisamiwg Milek325 Klasa 6 Historia WOJNY POLSKI W XVII WIEKU Losowe kartywg Piotrwp100 Historia gospodarka Rzeczypospolitej w XVI wieku Anagramwg Straznadodra Wojny Rzeczpospolotej w XVII wieku Podziel na kategoriewg Paweljaworek Klasa 6 Europa w XVII wieku - powtórzenie Odkryj kartywg Damiangrzegorz Ziemie utracone w XVII wieku Rysunek z opisamiwg Konkurs2 Klasa 6 Klasa 7 Muzyka FORMACJE WOJSKOWE W XVII WIEKU Sortowanie według grupwg Katarinamaslows Klasa 6 Historia Skutki wojen w XVII wieku Prawda czy fałszwg Atrzcinska1 Teleturniej-Kryzys Rzeczypospolitej w 2 połowie XVIIw. Teleturniejwg Gdekier09 Kryzys Rzeczypospolitej O rety! Krety!wg Belfry Klasa 6 Rzeczpospolita w dobie wojen XVII wieku Krzyżówkawg Pysianati Liceum Historia Kryzys państwa polskiego w XI wieku Sortowanie według grupwg 753 Wojny Polski w XVII wieku - mapa Rysunek z opisamiwg Annakruk983 Klasa 6 Historia Kryzys Rzeczypospolitej Testwg Wojtekmaj Wielcy hetmani Rzeczypospolitej w XVII w. Krzyżówkawg Akb8112 Liceum Historia Demokracja szlachecka Znajdź słowowg Jjuudzinska Klasa 6 Historia W Rzeczypospolitej szlacheckiej Kryzys rzeczypospolitej Porządkowaniewg Bartosz144 Klasa 6 Historia Demokracja szlachecka Sortowanie według grupwg Jjuudzinska Klasa 6 Historia W Rzeczypospolitej szlacheckiej Kryzys Rzeczypospolitej Koło fortunywg Malgosiagosia66

wojny i kryzys rzeczypospolitej w xvii wieku